Türkiye İktisat Kongresi ve Muafiyet Kanunu
1923 yılında İzmir'de Türkiye İktisat Kongresi toplanmış ve bu kongrede pancar üretiminin ve şeker sanayinin desteklenmesine karar verilmiştir. 1925 yılında yürürlüğe giren 601 sayılı “Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Kanunu” ile ülke içinde şeker fabrikası kurmak için hükümetten izin şartı getirilmiş, bu izni alan şirketlere ise imtiyaz ve muafiyetler sağlanmıştır.
Buna göre; Şeker Fabrikalarının Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan yararlanması sağlanmış, üretilen şekerler sekiz sene müddetle tüketim vergisinden muaf tutulmuş ve fabrikaya komşu beş ilde 25 yıl süreyle yeni şeker fabrikası kurulmaması garanti altına alınmıştır. O yıllarda kurulan sanayi tesisleriyle hem ekonomik hem de sosyal ve kültürel kalkınma ve modernleşme hedefleri gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.
5 Nisan 1925’te şeker fabrikalarının kurulmasına ilişkin kanun TBMM tarafından kabul edilmiş ve Alpullu’daki Şeker Fabrikasını kuracak olan şirkete şu destekler verilmiştir:
- Üretilecek şeker 18 yıl süre ile tüketim vergisinden muaftır.
- Fabrikaya kömür, linyit ve kiremit sağlayan ocaklar normal vergi ve resimlerden muaf tutulacaktır.
- Fabrika için pancar üretecek arazilerin sahipleri 10 yıl süre ile arazi vergisi ödemeyeceklerdir.
- Fabrikanın taşıma faaliyetlerinde nakliyat vergisinden üçte bir indirim yapılacaktır.
- Fabrikanın kurulacağı alanın 5 hektarı devlet tarafından bedelsiz olarak sağlanacaktır.
- Fabrika personeli 10 yıl süre ile kazanç vergisi ödemeyecektir.
- 25 yıl süre ile İstanbul, Çatalca, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Babaeski, Çorlu il ve ilçelerinde yeni bir şeker fabrikası kurulmayacaktır.
Alpullu Şeker Kuruluyor
Alpullu Şeker Fabrikası; Ergene Nehri kıyısında, Sarımsaklı Çiftliği’ne yakın bir yer olan Kırklareli il merkezinin 50 km güneyinde, Alpullu kasabasının girişine Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla İstanbul, Edirne, Babaeski, Kırklareli hatlarının birleştiği Alpullu tren istasyonunun hemen yanında kurulmuştur. Alpullu Şeker, Trakya’nın orta kısmında, lojistik olarak ulaşımı kolay, önünde bulunan demiryolu ve karayollarının avantajları ile lojistik olarak güçlü, şeker pancarı ekimine uygun, lojistik olarak tüm bölgelere yakın, sosyoekonomik olarak çiftçiyi kalkındırma ve en önemlisi yerli şekerin üretilmesi için avantajlı konumu dolayısıyla bugünkü yerinde inşa edilmiştir.
Türkiye’de ilk şeker üretimi yapan Alpullu özel bir teşebbüs olarak, 14 Haziran 1925 tarihinde 500.000 lira sermaye ile “İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk AŞ” tarafından kurulmuştur. Şirketin sermayesine Türkiye İş Bankası AŞ % 68, T.C. Ziraat Bankası ve Trakya İlleri Özel İdareleri %10, Trakya köylüsünün dâhil olduğu insanlar ise %22 payla (%22 hissesi şahıslara ait olmakla birlikte devlet eliyle kurulmuş ve kuruluşundan yaklaşık dört yıl sonra bu üç şahıs hisselerini devlete satmışlardır.) ortak olmuşlardır. Şirket, Avrupa’daki çeşitli fabrikalarla görüşerek, Almanya’da Magdeburg’daki “Maschinen-fabrikBukau R. Wolf” firmasına fabrikanın yapımını vermiştir. (Sonraki dönemlerde Alman firma, birçok şeker fabrikasının yapım işini de üstlenmiştir. (Eskişehir ve Turhal)
Alpullu Şeker Fabrikası’nın bulunduğu yerleşke; mevcut sosyal alanlar dahil 751.000 m² üretim tesisinin yanında, 300.000 m² ilave sosyal alanıyla Cumhuriyetin kalkınma hareketinin büyük ölçekli bir yansıması niteliğindeydi. Fabrika bacasının inşası ve kazan işleri de Topf ve Erfurt firmasına ihale edilmiş; diğer inşaatlar ise Ziya Bey ve Refiki Bey tarafından yapılmıştır.
Fabrika binaları çelik konstrüksiyonla ve tuğla dolgu olarak yapılmıştır. Bu nedenle, şeker ambarı ve ön taraftaki fabrika binaları çok hızlı tamamlanmıştır. Dönemin yapı tekniği uyarınca önce demir putrel direkler dikilmiş, bu işi Alman firması üstlenmiştir. İnşaatın geri kalan bölümünü bir İtalyan firması üstlenmiştir. Daha inşaatın başlangıcında, şeker üretecek makineleri getirecek, kuracak ve en önemlisi Trakya toprağında pancar ekiminden başlayıp şeker üretimine kadar bütün süreci yürütecek olan Macar firması, çalışanlarını Trakya’ya göndermiştir. İnşaat yürürken fabrikaya ayrılan alanda “numune” tarlalar hazırlanmış ve Macar baş mühendis Gütherz Herman gözetiminde pancar ekimi yapılmıştır. Diğer yanda da çevre köylerde pancar ekimi öğretilmeye başlanmış ve özendirilmiştir.
Alpullu Şeker Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk özel işletmesi niteliğini taşır. Uşak Şeker Fabrikası ondan önce kurulmuş olsa da ilk şeker üretimi Alpullu’da gerçekleşmiştir.
Şirketin Kurucuları
İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk AŞ kurucuları şu kişilerden oluşuyordu:
1. Faik Kaltakkıran (Edirne Mebusu)
2. Hüseyin Rıfkı Ardaman
3. Faik Öztrak (Tekirdağ Mebusu)
4. Mehmed Şakir Kesebir (Çatalca Mebusu)
5. İbrahim Çolak (Bilecik Mebusu)
6. Hacı Ahmedzâde Salim Nuri
7. Ahmet Rüşdüzâde Mehmet Hayri İpar
8. Keresteci Ali
9. Fabrikatör Burhaneddin
10. Kasım Yolageldili
Kuruluşundaki diğer önemli isimler şunlardı:Kazım Taşkent, Cemil Uybadın (Tekirdağ Mebusu)
Temel Atma ve Açılış
Fabrikanın inşası için önce Trakyalı iş adamları ve sermaye sahipleri ile ünlü armatör Ali İpar‘ın babası Hayri İpar’ın da içinde bulunduğu bir şirket meydana getirilmiştir. Yapımı Hayri İpar gerçekleştirmiştir. Fabrikanın hükümet adına teknik sorumluluğu ve mühendisliği Yapı ve Kredi Bankasının kurucusu Kazım Taşkent tarafından yürütülmüştür. Fabrikanın temeli 22 Aralık 1925’de atılmıştır ve 11 ay gibi çok kısa bir sürede tamamlanmıştır. Temel atma sırasında Edirne Milletvekili Faik Kaltakkıran, Kırklareli Milletvekili Şevket Ödül, General Mürsel Bakü, Süvari Alay komutanı Ahmet Hamdi Bey, İlçe Kaymakamı, Belediye Başkanları ile kalabalık bir halk topluluğu hazır bulunmuştur. 26 Kasım 1926 tarihinde, Edirne’nin Kurtuluş bayramının 4.yıl dönümüne rastlayan tarihte Alpullu Şeker açılmıştır. Fabrika, o zamanın parası ile 2 milyon liraya mal olmuştur.
Fabrikanın açılışında, Fabrika Müdürü Gutherz Herman ile muavini Kimya Mühendisi Kazım Bey sembolik olarak fabrika laboratuvarında pancar analizleri yapmışlardır. (Kopuz, Tetik, 2016). Alpullu Şeker Fabrikası’nın açılış törenini bildirmek için Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya ve İsmet Paşa’ya bir telgraf gönderildiğinden söz edilir.
Mustafa Kemal Paşa bu telgrafa karşılık olarak şu cevabı göndermiştir: “İlk Şeker fabrikasının resmi küşâdı münasebetiyle hakkımda izhar buyrulan samimi hissiyata teşekkür ve vatanın iktisadi inkişafına masruf mesâ’îde muvaffakıyetler temenni ederim efendim.”
Başbakan İsmet Paşa’nın verdiği cevap ise “İlk şeker fabrikasının küşâdına muvaffakıyetinizi hararetle tebrik ederim. Yüksek sanayi-i ziraiyenin numunesi olan hamle-i mesâ’înizin tekessür ve memleketin her tarafına tevessü etmesini temenni ederim efendim.”
Tekşen'in Cumhuriyetimizin ilk 15 yılını ve Alpullu Şeker Fabrikası’nı anlattığı “Vicdan Felsefesi” kitabına göre Alpullu ilk şeker mahsulünü 16 Kasım 1926 günü açılıştan 9 gün önce çıkartmıştır.
İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk AŞ ziyaret heyeti Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa’ya Alpullu Şeker Fabrikası tarafından üretilen şekerlerden kutular içinde sunmuşlardır. Vakit Gazetesi 24 Kânunuevvel (Aralık) 1926 yılında bu olayı şu şekilde haber yapmıştır: “Şeker Fabrikası Hey’eti, Gazi Hazretleriyle İsmet Paşa’ya, zarif kutular içinde şeker takdim ettiler. Trakya Fabrikası Hey’eti Reisicumhur Gazi Hazretlerini ve İsmet Paşa’yı ziyaretle suret-i mahsûsada zarif kutular içinde bulunan Fabrika şekerinden takdim etmişlerdir. Hey’et, Dâhiliye ve Ticaret Vekillerimizle, Çatalca Mebusu Şakir, Kütahya Mebusu Nuri Beylerden mürekkeptir.”
Kapasitesi
Alpullu Şeker, günlük 3.600 ton pancar işleyecek kapasiteye sahiptir. Fatih Damlıbağ'ın “Pancar Şekeri Sanayilerinin Dünyadaki Gelişimi ve Alpullu Şeker Fabrikası Örneği” kitabına göre İlk zamanlarda günlük 500 ton pancar işlenmiş, kapasite sonraki yıllarda giderek artırılmıştır. 1932'de kapasitesi günlük 1.200 tona çıkmıştır. İlk altı yıl sadece toz şeker üretilmiş, 1932 yılında 40 ton/gün küp şeker işleme kapasiteli yeni makineler satın alınarak küp şeker üretimine geçilmiştir. (Damlıbağ, 2017).
Şeker Üretimi
Fabrika 1926'da 3.746 ton pancardan 418,2 ton şeker, 1932'de 109.000 ton pancardan 16.102 ton şeker ve 1933'te 318 bin ton pancardan 37.854 ton şeker üretmiştir. Günde 500 ton pancar işlemek üzere kurulan Alpullu Şeker Fabrikasının günlük kapasitesi, 1930 yılında 800, 1931 yılında 1000, 1943 yılında 1400, 1951 yılında da 1800 tona yükselmiştir. Son 4 yılda yapılan çalışmalar neticesinde fabrika 4.000 ton/gün kapasite ile oldukça verimli bir şekilde çalışacak şekilde modernize edilmiştir. Tarım teknolojisiyle ilgili gelişmeler ve yenilikler bölge çiftçisine hızlı bir şekilde aktarılmakta, proses teknolojisi ve ARGE faaliyetleri sürekli devam etmektedir.
Üretim Süreci ve Elde Edilen Rekorlar
Ayşe Durukan Kopuz ve Tuğçe Tetik’in anılan proje raporunda bildirildiğine göre, Fabrika kurulduğu yıl, günlük 500 ton pancar işleme kapasitesiyle çalışmaya başlamış ve her yıl bu miktar biraz daha artmıştır. 1933-34 yıllarında pancar işleme ve şeker üretimi alanında dünyada rekor kırmıştır (s.10). O kampanya döneminde fabrika 250 gün çalışıp 318 bin ton pancar işlemiştir. 1952 yılı kampanyasında Alpullu 169, Turhal 163, Uşak 161, Eskişehir 159 gün çalışmıştır. Bu süreler "sürekli çalışma kapasitesi" açısından en üst sıralarında değerlendirilmiştir.
Tevsii(Genişletme)
Alpullu Şeker Fabrikası, 1926 senesinde işletmeye açılmış ve 1931, 1939, 1950 ve 1968 senelerinde tevsii edilmiştir.
Sosyal Yapılar
Sosyal amaçlı yapılar arasında sinema ve lokanta, hastane, revir, ecza deposu, satış mağazası, okul, cami, yatakhane ve hamam bulunmaktadır. Ayrıca misafirhane olarak devlet büyüklerinin ağırlandığı “Ergene Köşkü”, ve törenlerin yapıldığı “Büyük Köşk” yer almaktadır.
Stadyum, basketbol-futbol sahası, yüzme havuzu ve Türkiye’nin ilk mini golf sahası da Alpullu Şeker Fabrikası’nda mevcuttur.
Atatürk’ün Alpullu’yu Ziyareti
Alpullu Şeker Fabrikasının kurulması pancar ekimini teşvik etmenin ötesinde çiftçinin kalkınmasına, birçok kişinin iş bulmasına, ülke ekonomisinin gelişmesine katkı sağlamış ve öncü olmuştur.
20 Aralık 1930’da Gazi Mustafa Kemal Atatürk fabrikayı ziyaret etmiştir. Atatürk, Cumhuriyetin ilk fabrikası kabul edilen Alpullu Şeker fabrikasını zevk ve gururla gezdikten sonra şeker sanayi hakkındaki düşüncelerini anı defterine şöyle yazmıştır:
“Alpullu Şeker fabrikasını gezdim. Gördüğüm vaziyetten çok memnun kaldım. Müessesenin daha tevessü etmesini ve şimdiye kadar olduğundan fazla muvaffak olmasını dilerim. Memleketimizin her müsait mıntıkasında şeker fabrikalarının çoğalması ve bu suretle memleketin şeker ihtiyacının temini mühim hedeflerimiz arasında tanınmalıdır.”
